Peru (tiếng Tây Ban Nha: Perú), tên chính thức là Cộng hòa Peru (tiếng Tây Ban Nha: República del Perú) là một quốc gia nằm ở phía tây châu Nam Mỹ.

Peru giáp Ecuador và Colombia phía bắc, giáp Brasil và Bolivia phía đông, giáp Chile phía nam và giáp Thái Bình Dương phía tây. Dân số của Peru vào tháng 7 năm 2007 là 28.674.757 người[1], mật độ dân số khoảng 21 người/km².

Peru là cái nôi của nền văn minh Inca rực rỡ xưa kia. Vào thế kỷ 16, người Tây Ban Nha đã xâm chiếm vùng đất này và thành lập phó vương phủ Peru. Sau khi độc lập vào năm 1821, Peru đã trải qua một thời gian dài bất ổn chính trị dưới các chế độ độc tài cũng như khủng hoảng kinh tế.

Ngày nay Peru là một quốc gia theo thể chế cộng hòa và có nền kinh tế phát triển nhanh; chỉ số phát triển con người của Peru thuộc nhóm trung bình. Dù vậy Peru vẫn còn đối diện với rất nhiều vấn đề xã hội căng thẳng cũng như vấn nạn khoảng cách giàu nghèo ngày càng tăng. Peru là một thành viên của Liên Hiệp Quốc và APEC.

Địa lý thiên nhiên Peru khá đa dạng, gồm vùng đồng bằng ven Thái Bình Dương, vùng núi cao thuộc dãy núi Andes và khu rừng nhiệt đới của lòng chảo Amazon. Dân cư của nước này gồm nhiều chủng tộc khác nhau gồm thổ dân châu Mỹ, người Tây Ban Nha, và người da đen gốc châu Phi.

Ngôn ngữ chính thức ở Peru là tiếng Tây Ban Nha, nhưng vẫn có một phần lớn người dân Peru nói tiếng Quechua và các ngôn ngữ thổ dân khác. Sự hòa trộn giữa các nét văn hóa truyền thống của nhiều dân tộc đã tạo nên một đất nước Peru có nền văn hóa vô cùng đặc sắc và đa dạng.

Peru chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam vào ngày 14 tháng 11 năm 1994[2].

Tên gọi

Tên gọi Peru bắt nguồn từ Birú, một quốc gia cổ của người châu Mỹ bản địa nằm gần vịnh San Miguel, Panama vào đầu thế kỷ 16. Các nhà thám hiểm Tây Ban Nha đã khám phá ra vùng đất này vào năm 1522 và khi đó thì đây là vùng đất xa nhất về phương nam được người châu Âu biết đến. Do đó, khi Francisco Pizarro phát hiện ra vùng đất là đất nước Peru ngày nay, ông đã đặt tên cho khu vực này là Birú hay Peru.

Dưới sự cai trị của Tây Ban Nha, vùng đất này được gọi là phó vương quốc Peru. Sau khi trở thành một quốc gia độc lập vào năm 1821, tên gọi chính thức của nước này là Cộng hòa Peru.

Lịch sử

Thời kỳ Tiền Inca

Những nền văn minh bắt đầu xuất hiện tại Peru khoảng 6000 năm trước công nguyên. Vào khoảng 3000 năm sau đó, người dân nơi đây bắt đầu chuyển từ lối sống du mục sang canh tác đất đai, đồng thời với việc thuần hóa nhiều loài động vật như lạc đà lama, lạc đà alpaca và chuột lang. Cư dân cũng làm những nghề thủ công trong gia đình như quay tơ dệt vải, đan len, rổ rá và làm đồ gốm.

Nền văn hóa cổ xưa nhất được biết đến là Chavin xuất hiện khoảng năm 900 TCN, và sau đó là nền văn hóa Paracas ở vùng bờ biển phía nam vào khoảng năm 300 TCN. Những nền văn hóa vùng ven biển của Peru khác như Moche và Nazca đã phát triển thịnh vượng trong khoảng thời gian 100 năm trước công nguyên đến năm 700.

Người Moche đã sản xuất ra những đồ kim hoàn và đồ gốm tuyệt tác. Còn người Nazca được biết đến về những đường vẽ kỳ lạ trên mặt đất của họ.

Nhưng những nền văn minh tại bờ biển đã nhanh chóng suy tàn và bị hủy diệt khi thảm họa El Nino xảy ra, mang theo lũ lụt và hạn hán. Những nền văn minh Andes như Huari và Tinawaku trở thành những nền văn hóa nổi bật với lãnh thổ bao gồm Peru và Bolivia ngày nay. Họ đã xây dựng những thành phố đầy quyền lực như Chancay, Sipan, Cajamarca và hai đế chế hùng mạnh Chimor và Chachapoyas. Khoảng năm 700, họ đã phát triển những hệ thống tổ chức xã hội, tiền thân của Đế chế Inca sau này.

Đế chế Inca (1438-1572)

Đế chế Inca đã phát triển thành một đế chế rộng lớn nhất thời kỳ Tiền Colombo tại châu Mỹ. Tên của đế chế Inca trong tiếng Quechua là Tihuantinsuyo, có nghĩa là Bốn vùng thống nhất, tức bốn đơn vị hành chính trong đế chế là Chinchasuyo, Antisuyo, Contisuyo và Collasuyo.

Đường biên giới của đế chế Inca đã mở rộng nhất vào đầu thế kỉ 16 bằng cả những cuộc chiến tranh chinh phục đẫm máu và sự liên kết hòa bình với các dân tộc khác. Pacha Kutiq là vị vua đầu tiên của đế chế Inca đã thực hiện những cuộc chinh phục các dân tộc láng giềng, hình thành nên đế chế Inca rộng lớn.

Người Inca đã cai trị một vùng đất rộng lớn bao gồm các quốc gia hiện nay là Peru, Ecuador, một phần các nước Colombia, Bolivia, Argentina và Chile. Trung tâm hành chính, chính trị và tôn giáo của đế chế được đặt tại thủ đô Cuzco.

Tiếng Quechua là ngôn ngữ chính thức tại đế chế. Các dân tộc khác trong đế chế Inca vẫn được quyền thờ phụng tôn giáo và có lối sống riêng của họ, nhưng đều phải chấp nhận nền văn hóa và vị thần tối cao của Inca, thần mặt trời Inti. Vua Inca, cũng được gọi là Inca, được coi là đại diện của thần linh trên trái đất.

Đế chế Inca, hay Tihuantinsuyo đã tổ chức một xã hội tập trung quyền lực và phân thành các đẳng cấp. Đế chế đã xây dựng một hệ thống giao thông vận tải dài tới 22.500 km kết nối mọi miền đất nước và những chasquis có nhiệm vụ truyền thông tin từ khắp nơi trên đế chế về Cuzco. Nền kinh tế của đế chế Inca rất phát triển, họ đã sử dụng một hệ thống tưới tiêu hoàn chỉnh để cung cấp nước tưới cho cây trồng, biến nhiều vùng đất hoang vu thành những cánh đồng màu mỡ trồng khoai tây và ngô.

Người Inca đã đạt được những thành tựu rực rỡ trong văn hóa, khoa học, kĩ thuật. Các sản phẩm đồ gốm, kim loại và vải vóc của người Inca đều đạt đến độ tinh xảo và có giá trị nghệ thuật cao. Họ có những biện pháp kĩ thuật đặc biệt để xây dựng những công trình bằng đá không cần dùng đến vữa mà các khối đã vẫn xếp rất khít nhau, trong đó phải kể đến quần thể kiến trúc Machu Picchu và những bức tường thành ở Sacsayhuaman, Cuzco.

Sự xâm lược của thực dân Tây Ban Nha (1532-1572)

Khi người Tây Ban Nha đặt chân đến vào năm 1531, Peru là trung tâm của đế chế Inca hùng mạnh và thịnh vượng thời bấy giờ, với kinh đô đặt tại Cuzco. Họ biết rằng Peru là một xứ sở giàu có với rất nhiều vàng và đã âm mưu biến vùng đất này thành thuộc địa của người Tây Ban Nha.

Lúc bấy giờ, đế chế Inca đang lâm vào khủng hoảng bởi cuộc chiến tranh giành quyền lực giữa hai hoàng tử Huascar và Atahualpa. Tận dụng thời cơ đó, Francisco Pizarro đã tiến hành một cuộc đảo chính.
Ngày 16 tháng 11 năm 1532, khi lễ hội Cajamarca của người Inca đang được cử hành thì người Tây Ban Nha bất chợt tấn công và bắt giữ Atahualpa. Sau khi Huascar bị giết, người Tây Ban Nha vu cáo Atahualpa tội giết người và đã thắt cổ ông.

Sau cái chết của Atahualpa, Francisco Pizarro đã đưa Tupac Amaru lên làm Inca. Những sự chà đạp và bóc lột tàn tệ của Tây Ban Nha đã làm cho người dân bản xứ căm phẫn. Họ đã nổi dậy đấu tranh, nhưng các cuộc khởi nghĩa đều bị dìm trong biển máu.

Dân số Inca sụt giảm nhanh chóng. Nhiều thành phố của họ bị đặt lại tên theo người Tây Ban Nha đồng thời nền văn hóa riêng bị mất mát.

Phó vương quốc Peru (1542-1824)

Năm 1542, phó vương quốc Peru thành lập bao gồm toàn bộ các thuộc địa của Tây Ban Nha tại Nam Mỹ. Sự độc quyền về thương mại được thiết lập. Những nguồn tài nguyên khoáng sản phong phú của Peru như vàng và bạc đã làm nên sự hùng mạnh của đế chế Tây Ban Nha. Nhưng sang thế kỉ 18, các phó vương quốc Tân Granada và Rio de la Plata được thành lập khiến cho Peru không còn giữ được vai trò quan trọng như trước nữa.

Thị trấn Lima được thành lập vào năm 1535 trở thành chỗ dựa vững chắc của phó vương quốc. Nó nhanh chóng phát triển thành một thành phố trung tâm đầy quyền lực. Những đường vận chuyển kim loại quý đều đi qua Lima để đến eo đất Panama, từ đó được đưa đến Seville, Tây Ban Nha. Vào thế kỉ 18, Lima trở thành thủ đô hoa lệ của xứ thuộc địa, với rất nhiều trường đại học và nơi ở của những lãnh đạo quan trọng. Thời kỳ này, những cuộc nổi dậy của người Inca vẫn tiếp tục diễn ra nhưng đều bị đàn áp dã man.

Cộng hòa Peru (từ năm 1821 đến nay)

Những cuộc vận động dân tộc giành độc lập cho Peru được thực hiện bởi những chủ đất người Tây Ban Nha và quân đội của họ, lãnh đạo bởi Jose de San Martin của Argentina và Simon Bolivar của Venezuela.

Jose de San Martin đã tuyên bố thành lập nền cộng hòa của Peru vào ngày 28 tháng 7 năm 1821 tại thủ đô Lima, Peru. Sự giải phóng Peru chính thức được hoàn thành vào tháng 12 năm 1824, khi tướng Antonio Jose de Sucre đánh bại quân đội Tây Ban Nha tại trận Ayacucho. Tây Ban Nha đã có những nỗ lực vô ích để giành lại quyền kiểm soát và phải chính thức công nhận sự độc lập của Peru vào năm 1879.

Nhưng sau khi giành được độc lập, Peru lại có những cuộc xung đột về lãnh thổ với các quốc gia láng giềng, cao điểm là cuộc chiến tranh Thái Bình Dương (1879-1883) giữa Peru và Bolivia với Chile.

Peru đã bị mất đi một số vùng lãnh thổ, nhiều thành phố bị phá hủy nặng nề, đồng thời nảy sinh một mối bất hòa sâu sắc với Chile mãi về sau này.

Sau khi chiến tranh Thái Bình Dương kết thúc, Peru đã có những nỗ lực phi thường để xây dựng lại đất nước. Năm 1894, Nicolás de Piérola đã đồng ý để đảng của ông và đảng Dân tộc Peru tổ chức tấn công du kích đánh chiếm thủ đô Lima, trục xuất Andrés Avelino Cáceres và trở thành tổng thống Peru trong cuộc bầu cử vào năm 1895.

Ông hoàn thành nhiệm kỳ tổng thống năm 1899 với việc phục hưng đất nước bằng các chính sách cải cách tài chính, quân sự, dân sự của mình. Đất nước Peru tương đối ổn định đến những năm 1920.

Cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới 1929 đã châm ngòi cho sự bất ổn chính trị tại Peru. Ngày 29 tháng 10 năm 1948, tướng Manuel A. Odria tiến hành một cuộc đảo chính và trở thành tổng thống, thiết lập chế độ độc tài quân sự tại Peru.

Đến năm 1979, Peru quay trở lại tiến trình dân chủ. Thập kỉ 1980, đất nước Peru lại phải đối mặt với rất nhiều vấn đề khủng hoảng như nợ nước ngoài, lạm phát tăng cao kỷ lục, nạn buôn bán ma túy và bạo lực tràn lan. Tổng thống Alberto Fujimori lên nắm quyền năm 1990 đã tiến hành những biện pháp cải tổ và tư nhân hóa nền kinh tế khiến nước này phát triển trở lại, song ông lại đối mặt với những cáo buộc liên quan tới tham nhũng và thảm sát trong thời gian cầm quyền[3].

Đất nước Peru ngày nay vẫn tiếp tục phải chống chọi với nạn tham nhũng và đẩy mạnh tăng trưởng kinh tế hơn nữa, khi mà khoảng cách giàu nghèo ngày càng tăng lên.

Chính trị

Chính phủ

Peru là một quốc gia theo thể chế cộng hòa dân chủ đại diện tổng thống và đa đảng. Theo hiến pháp, tổng thống Peru là người đứng đầu nhà nước và chính phủ. Tổng thống có nhiệm kỳ 5 năm và có quyền chỉ định thủ tướng và hội đồng bộ trưởng.

Quốc hội Peru gồm một viện duy nhất và có tổng cộng 120 ghế. Các dự thảo luật ở Peru được đề xuất bởi nhánh hành pháp hoặc lập pháp, sau đó được thông qua bởi quốc hội và tổng thống.

Nhánh tư pháp ở Peru nhìn chung tương đối độc lập với chính quyền nhưng những sự can thiệp chính trị vào tòa án thường hay diễn ra ở Peru trong lịch sử và còn kéo dài tới tận ngày nay[4].

Đương kim tổng thống hiện nay của Peru là ông Alan García. Còn thủ tướng hiện nay là ông Jorge Del Castillo. Các đảng có ghế trong quốc hội Peru là Liên minh Cách mạng Châu Mỹ (36 ghế), Đảng Dân tộc Peru (23 ghế), Liên minh Quốc gia (15 ghế), Liên minh Tương lai của cựu tổng thống Fujimori (13 ghế), Liên minh Quốc hội (9 ghế) và Nhóm Quốc hội Dân chủ đặc biệt (5 ghế)[5].

Ngoại giao

Peru hiện nay vẫn còn đang xung đột với một số quốc gia láng giềng về vấn đề tranh chấp lãnh thổ mà chủ yếu là với Chile. Những tranh cãi về biên giới trên biển giữa hai quốc gia vẫn còn là vấn đề căng thẳng từ sau khi cuộc Chiến tranh Thái Bình Dương kết thúc[6]. Tháng 10 năm 1998, Peru đã ký hiệp định hòa bình với Ecuador về vấn đề lãnh thổ.

Và đến tháng 11 năm 1999, Peru và Chile đã ký 3 bản thỏa thuận để giải quyết những căng thẳng và mâu thuẫn trước đây. Tháng 12 năm 1999, ông Alberto Fujimori trở thành người đứng đầu nhà nước Peru đầu tiên sang thăm chính thức Chile.

Peru trở thành một thành viên của Liên Hiệp Quốc từ năm 1949. Ông Javier Pérez de Cuéllar người Peru đã từng nắm chức Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc từ năm 1981 đến năm 1991. Bên cạnh đó, Peru còn là một thành viên của một số tổ chức quốc tế lớn khác như Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), APEC…

Quân đội

Lực lượng quân đội của Peru gồm lục quân, hải quân và không quân. Nhiệm vụ chính của quân đội Peru là bảo vệ độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của đất nước[7]. Quân đội được đặt dưới quyền của Bộ trưởng Bộ quốc phòng và tổng thống Peru cũng đồng thời là tổng tư lệnh quân đội. Chế độ nghĩ vụ quân sự bắt buộc ở Peru đã bị giải tán từ năm 1999[8]. Trong năm 2003, chi phí cho quân sự trên GDP của Peru tương đối thấp, chỉ khoảng 1,3%[9].

Phân chia hành chính

Toàn bộ đất nước Peru được chia thành 25 khu vực (regione) cộng với tỉnh (provincia) Lima. Mỗi khu vực tại Peru đều có một chính quyền dân cử địa phương cùng chủ tịch hội đồng địa phương với nhiệm kỳ 4 năm.

Chính quyền địa phương có trách nhiệm phát triển kinh tế địa phương, thực hiện chính sách đầu tư, đẩy mạnh hoạt động kinh tế và nhiều công việc quan trọng khác. Các khu vực lại được chia tiếp thành các tỉnh (provincia), tiếp đó là các quận (distrito).

Thủ đô Lima là trung tâm của tỉnh Lima, địa phương duy nhất không thuộc về một khu vực nào của Peru và đứng đầu bởi một hội đồng thành phố. Tỉnh Lima là tỉnh đông dân nhất và đóng góp nhiều nhất cho tổng sản phẩm quốc nội của Peru.

Các vùng của Peru:

* Amazonas
* Ancash
* Apurímac
* Arequipa
* Ayacucho
* Cajamarca
* Callao
* Cusco
* Huancavelica
* Huánuco
* Ica
* Junín
* La Libertad

* Lambayeque
* Lima
* Loreto
* Madre de Dios
* Moquegua
* Pasco
* Piura
* Puno
* San Martín
* Tacna
* Tumbes
* Ucayali

Tỉnh:

* Lima

Địa lý

Vị trí, diện tích

Peru là một quốc gia thuộc khu vực Nam Mỹ. Toàn bộ diện tích của đất nước này nằm giữa đường xích đạo và đường chí tuyến nam bán cầu. Peru giáp các nước Ecuador và Colombia về phía bắc, giáp Brasil về phía đông, giáp Bolivia về phía đông nam và giáp Chile về phía nam. Về phía tây, Peru tiếp giáp Thái Bình Dương rộng lớn. Đường bờ biển của Peru tổng cộng dài 2.414 km.

Peru là một nước có diện tích lớn. Tổng diện tích của Peru là 1.285.220 km² tức là nước có diện tích lớn thứ 20 thế giới và lớn thứ 3 tại Nam Mỹ, sau Brasil và Argentina. Trong đó, phần nước có diện tích 5.220 km², chiếm 2,8% tổng diện tích cả nước.

Phân bố đất theo tự nhiên (số liệu năm 1993) :

* Đất trồng trọt : 3%
* Đất canh tác thường xuyên : 0%
* Đồng cỏ thường xuyên : 21%
* Rừng : 66%
* Khác : 10%

Diện tích đất tưới tiêu : 12.000 km² (năm 2003)[10]

Địa hình

Peru có thể chia thành 3 miền địa hình chính từ tây sang đông: khu vực đồng bằng ven biển Thái Bình Dương, khu vực dãy núi Andes và khu vực lòng chảo Amazon.

Khu vực đồng bằng ven biển Thái Bình Dương có diện tích khá nhỏ hẹp, độ cao không vượt quá 500 m. Tuy diện tích rất nhỏ nhưng đây lại là nơi tập trung phần lớn dân cư Peru sinh sống, trong đó có thủ đô Lima. Do chịu ảnh hưởng của hải lưu Peru khá lạnh ngoài khơi Thái Bình Dương, vùng đồng bằng duyên hải này ít mưa, phần lớn diện tích biến thành sa mạc.

Khu vực dãy núi Andes là một phần của dãy núi Andes hùng vĩ chạy lọc lãnh thổ Peru. Đây là nơi có địa hình cao nhất cả nước và có hàng chục ngọn núi có độ cao vượt trên 6.000 m. Đỉnh núi cao nhất của Peru là đỉnh Huascarán, cao 6.768 m.

Trên những đỉnh núi cao thường xuyên có tuyết bao phủ và là nguồn nước chính cho các con sông trên lãnh thổ Peru. Trên dãy núi Andes đoạn chuyển tiếp sang biên giới Bolivia có hồ nước cao nhất trên thế giới có thể đi thuyền được Titicaca nổi tiếng.

Khu vực lòng chảo Amazon là phần có diện tích lớn nhất trong ba miền địa hình của Peru, chiếm 60% diện tích cả nước. Đây là phần phía đông của lòng chảo Amazon rộng lớn tại khu vực Nam Mỹ, có triền đất thấp.

Đây cũng là nơi tập trung những sông lớn của Peru trong đó có phần thượng nguồn của sông Amazon rộng lớn, cùng các sông Marañón, Huallaga và Ucayali với trữ lượng nước dồi dào.

Peru là nơi thường hay xảy ra các hoạt động địa chấn. Nước này có rất nhiều núi lửa đang hoạt động và thường hay xảy ra các trận động đất lớn. Gần đây nhất là trận động đất ngày 15 tháng 8 năm 2007 mạnh 7,9 độ richter khiến khoảng 500 người chết và nhiều thành phố, công trình công cộng bị phá hủy[11].

Khí hậu

Khí hậu của Peru rất đa dạng và liên quan mật thiết với địa hình. Do nằm tại khu vực nam bán cầu cho nên thứ tự mùa ở Peru ngược lại so với bắc bán cầu. Mùa hạ diễn ra trong khoảng từ tháng 1 đến tháng 4, còn mùa đông lại diễn ra từ tháng 6 đến tháng 10.

Tại khu vực đồng bằng ven biển Thái Bình Dương, mặc dù nằm trong vành đai nhiệt đới nhưng nơi đây lại có khí hậu khá ôn hòa. Nhiệt độ ít khi xuống dưới 14 °C hay lên trên 30 °C. Tại khu vực bờ biển phía nam, nhiệt độ có thể ấm hơn vào ban ngày nhưng lại rất lạnh vào ban đêm.

Do chịu ảnh hưởng của dòng biển lạnh Peru và dãy núi Andes cao lớn đã chắn hết mây ẩm từ khu vực đồng bằng Amazon nên vùng đồng bằng ven biển có khí hậu rất khô hạn. Lượng mưa dao động trung bình trong khoảng từ 5-200 mm/năm khiến nhiều vùng đất biến thành hoang mạc. Độ ẩm không khí tuy cao nhưng không tạo thành mưa đã tạo nên những lớp sương mù dày đặc tại khu vực này.

Khu vực dãy núi Andes có khí hậu bán khô hạn với lượng mưa khoảng 200-1500 mm/năm. Mùa mưa thường bắt đầu từ tháng 10 và kết thúc vào tháng 4, trong đó tập trung vào khoảng tháng 1 đến tháng 3.

Ở những điểm dưới 2500 m, nhiệt độ thường từ 5 đến 15 °C vào ban đêm, 18-25 °C vào ban ngày. Còn ở những điểm từ 2500-3500 m, nhiệt độ thường từ 0-12 °C vào ban đêm, 15-25 °C vào ban ngày. Càng lên cao chênh lệch nhiệt độ giữa ngày và đêm càng lớn. Về mùa đông, khu vực dãy núi Andes có khí hậu rất lạnh giá.

Vùng đồng bằng Amazon thuộc Peru có khí hậu nóng ẩm đặc trưng của khí hậu nhiệt đới. Nhiệt độ tại đây hiếm khi xuống dưới 19 °C và thỉnh thoảng có thể lên tới 42 °C. Lượng mưa tại vùng đồng bằng Amazon cũng rất lớn, dao động khoảng từ 2000-4000 mm/năm, thậm chí tại vùng Thượng Amazon (sườn phía đông dãy núi Andes), lượng mưa nằm nằm trong khoảng từ 3000-15000 mm/năm. Nhiệt độ cao và mưa nhiều đã khiến cho thảm rừng rậm nhiệt đới phát triển mạnh với rất nhiều con sông có lượng nước dồi dào.

Nhân khẩu

Dân số

Dân số của Peru vào tháng 7 năm 2007 đạt 28.674.757 người[12]. Đây là nước có dân số đông thứ 4 tại khu vực Nam Mỹ sau Brazil, Colombia và Argentina. Tốc độ gia tăng dân số tại Peru đã giảm từ mức bùng nổ dân số 2,6% từ năm 1950 xuống còn 1,6% vào năm 2000. Sang năm 2007, tốc độ này tiếp tục hạ xuống còn 1,3% và dân số Peru sẽ phát triển bền vững trong thời gian tới. Dự kiến đến năm 2050, dân số Peru sẽ đạt xấp xỉ 42 triệu dân[13].

Đa phần dân cư Peru sống ở các thành phố. Theo số liệu năm 2005, có tới 72,6% dân cư Peru sống ở khu vực thành thị, còn lại 27,4% thì sống ở khu vực nông thôn[14]. Phân theo khu vực địa lý, khoảng hơn 40% dân số Peru sống tại vùng ven biển phía tây, 30% tại vùng núi Andes và 12% ở vùng đồng bằng Amazon. Những thành phố lớn của Peru bao gồm Lima, Arequipa, Trujillo, Chiclayo, Piura, Iquitos, Chimbote, Cusco, và Huancayo.

Một xã hội đa văn hóa

Peru là một quốc gia bao gồm rất nhiều các thành phần chủng tộc cùng sinh sống. Thổ dân da đỏ ở Peru đã xuất hiện tại vùng đất này hàng ngàn năm về trước và đã xây dựng nên nhiều nền văn minh độc đáo, tiêu biểu là Đế chế Inca hùng mạnh.

Tuy nhiên sang thế kỉ 16, người Tây Ban Nha đã xâm lược Peru và mang theo bệnh đậu mùa, một dịch bệnh truyền nhiễm mà khi đó người Inca chưa miễn dịch. Hậu quả để lại là dân số người bản địa ở Peru giảm mạnh từ 9 triệu người vào năm 1620 xuống còn 600.000 người vào năm 1920[15].

Trong thời kỳ thuộc địa, người Tây Ban Nha và người da đen châu Phi đã đến định cư tại Peru, dần dần hòa trộn với các dân tộc bản địa. Sau khi trở thành một nước độc lập, những dòng người từ châu Âu cũng kéo đến Peru, đa phần trong số họ là người Anh, Pháp, Đức, Ý và Tây Ban Nha.

Người Trung Quốc đến Peru vào khoảng thập niên 1850 như một lực lượng lao động thay thế cho các nô lệ. Bên cạnh đó còn có những dòng nhập cư quan trọng từ các nước Arab và Nhật Bản. Tất cả những chủng tộc đó đã làm nên một đất nước Peru đa dạng về mặt văn hóa.

Nhóm cư dân chiếm tỉ lệ cao nhất tại Peru là người châu Mỹ bản địa với tỉ lệ 45%, người Mestizo (tức lai giữa người da trắng và thổ dân bản địa) chiếm 37%, người da trắng (chủ yếu có gốc Tây Ban Nha) 15% và các sắc tộc khác tổng cộng khoảng 3%[16].

Đạo Thiên chúa là tôn giáo phổ biến nhất tại Peru, chiếm khoảng 89% dân số. Ngoài ra còn có 6,7% dân số Peru theo Phong trào Tin lành, 2,6% theo các giáo phái khác và 1,6% không theo tôn giáo nào[17].

Ngôn ngữ

Tiếng Tây Ban Nha là ngôn ngữ phổ biến nhất tại Peru. Có khoảng 80,3% người dân Peru sử dụng tiếng Tây Ban Nha như ngôn ngữ mẹ đẻ của mình, đồng thời đây còn là ngôn ngữ được sử dụng phổ biến trong chính phủ, truyền thông, giáo dục và thương mại.

Bên cạnh đó, các ngôn ngữ thổ dân như tiếng Quechua và tiếng Aymara cũng được sử dụng phổ biến nơi những cư dân này chiếm đa số. Tiếng Quechua hiện nay được khoảng 16,2% người Peru sử dụng đồng thời là ngôn ngữ thiểu số lớn nhất tại nước này. Thông thường, người bản địa tại Peru có khả năng sử dụng song song cả hai thứ tiếng.

Sau 4 thập kỉ từ năm 1960 đến năm 2000, số người dân nói tiếng Tây Ban Nha đã tăng lên trong khi việc sử dụng các ngôn ngữ bản địa truyền thống đang ngày càng giảm sút. Hiện Peru đang có những nỗ lực đưa tiếng Quechua và các ngôn ngữ bản địa khác vào giảng dạy tại các trường công.

Tỉ lệ người biết chữ tại Peru đạt khoảng 88,9% (năm 2005)[18].

Kinh tế

Peru hiện nay là một quốc gia đang phát triển. Năm 2006, thu nhập bình quân của nước này đạt 3616 USD, chỉ số phát triển con người ở mức trung bình 0,773 điểm[19]. Nhìn chung thu nhập bình quân của Peru vẫn kém hơn nhiều nước khác ở Nam Mỹ. Khoảng 51,6% dân số Peru sống dưới mức nghèo và 19,3% dân số sống ở mức rất nghèo[20].

Các chính sách kinh tế ở Peru đã liên tục thay đổi trong những thập kỉ qua. Trong những năm 1968-1975, chính phủ của tổng thống Juan Velasco Alvarado đã tiến hành những cải cách tận gốc nền kinh tế yếu kém của nước này, bao gồm cuộc cải cách ruộng đất, quốc hữu hóa các công ty nước ngoài và tiến tới xây dựng một nền kinh tế kế hoạch.

Những cuộc cải cách đó cơ bản đã không thành công trong việc tái phân bổ lại thu nhập của người dân Peru cũng như giảm bớt sự lệ thuộc vào nước ngoài. Khoảng thập niên 1990, chính phủ của tổng thống Alberto Fujimori đã tiến hành tự do hóa nền kinh tế, cũng như xóa bỏ việc kiểm soát giá cả và chủ nghĩa bảo hộ. Kinh tế Peru bắt đầu hồi phục tốc độ tăng trưởng từ năm 1993 nhưng sau đó lại tụt dốc bởi ảnh hưởng của cuộc Khủng hoảng tài chính Đông Á 1997.

Về nông nghiệp, Peru là nước có sản lượng đánh bắt cá lớn nhất thế giới. Dòng biển lạnh Peru ngoài khơi đã mang đến cho Peru một lượng cá biển dồi dào, đóng góp quan trọng cho nền xuất khẩu của nước này. Tuy nhiên khi El Nino xảy ra, dòng biển lạnh bị thay thế bởi dòng biển nóng nghèo dinh dưỡng, gây ra lũ lụt và khiến cho sản lượng cá của Peru giảm đột ngột.

Bên cạnh đó, Peru cũng xuất khẩu nhiều khoai tây, măng tây và cà phê. Các ngành công nghiệp chủ yếu của Peru là khai thác khoáng sản (vàng, đồng, kẽm), dầu khí, luyện kim, chế biến lương thực thực phẩm, dệt may. Cơ cấu kinh tế của Peru như sau: dịch vụ chiếm 65,1%, công nghiệp 26,2% và nông nghiệp 8,7%.

Năm 2006, tốc độ tăng trưởng kinh tế của Peru đạt 8% và dự kiến sẽ còn duy trì ở mức cao trong vài năm tới[21]. Các đối tác thương mại chủ yếu của nước này là Mỹ, Trung Quốc, Brazil, Chile và Ecuador.

Văn hóa

Văn học

Văn học Peru có nguồn gốc lâu đời từ thời kỳ tiền Inca và được thể hiện chủ yếu qua những cuộc đối thoại, trò chuyện. Vào thế kỉ 16, người Tây Ban Nha đã đến Peru và đưa tiếng Tây Ban Nha trở thành ngôn ngữ và chữ viết chính thức tại vùng đất này.

Thời kỳ thuộc địa, văn học phát triển chủ yếu dựa trên hình thức báo chí và tôn giáo. Sau khi Peru giành được độc lập vào năm 1821, chủ nghĩa lãng mạn phát triển mạnh trong thơ văn nước này, tiêu biểu nhất là nhà văn Ricardo Palma.

Cuộc vận động truyền thống với những giá trị cổ xưa trong văn học Peru đã nảy sinh nhiều tên tuổi lớn của văn học nước này như Ciro Alegría, José María Arguedas và César Vallejo. Mario Vargas Llosa trở thành gương mặt tiêu biểu của văn học Peru vào nửa sau thế kỉ 20 và đã đưa nền văn học Peru trở nên phổ biến hơn trong nền văn học thế giới.

Âm nhạc

Các loại nhạc cụ thời kỳ Tiền Colombo tại Peru chủ yếu là các loại khí nhạc như các loại sáo quena, pinkillo và siku. Các loại nhạc cụ này thường được chơi trong các dịp lễ hội dân gian truyền thống của thổ dân Andes. Cùng với sự xâm lược của người Tây Ban Nha, các loại nhạc cụ đến từ châu Âu đã được giới thiệu vào đất nước này như đàn ghi-ta và đàn hạc. Bên cạnh đó, người châu Phi cũng góp thêm vào nền âm nhạc đa dạng của Peru một số loại nhạc cụ thuộc bộ gõ.

Marinera Norteña được coi là điệu nhảy truyền thống của đất nước Peru.

Kiến trúc

Kiến trúc Peru chịu ảnh hưởng của hai dòng kiến trúc chính là kiến trúc Inca và kiến trúc Baroque. Người Inca đã xây dựng được nhiều công trình kiến trúc đáng kinh ngạc, thể hiện một trình độ khoa học kĩ thuật tiên tiến. Đa phần các công trình lớn của người Inca được xây dựng bằng những khối đá xếp rất khít nhau mà không dùng tới vữa.

Có thể kể đến một số công trình tiêu biểu của kiến trúc Inca như những bức tường đá ở Sacsayhuaman, cố đô Cuzco và khu di tích Machu Picchu nổi tiếng.

Khi Peru trở thành thuộc địa của Tây Ban Nha, kiến trúc Baroque đã nở rộ tại vùng đất này với việc xây dựng hàng loạt những nhà thờ, thánh đường lớn. Một trong số những công trình tiêu biểu của dòng kiến trúc Baroque Tây Ban Nha ở Peru là thánh đường San Francisco nằm trong khu trung tâm lịch sử Lima.

Ẩm thực

Văn hóa ẩm thực của Peru rất phong phú. Sự đa dạng về văn hóa và chủng tộc tại đất nước này đã dần tới sự đa dạng về ẩm thực, từ những món ăn của người dân Inca bản địa cho đến những món ăn của Tây Ban Nha, châu Phi.

Các dòng người nhập cư sau đó như Pháp, Italia, Anh, Arab, Nhật Bản và Trung Quốc cũng góp thêm cho số lượng các món ăn đa dạng của đất nước này. Bên cạnh đó các dòng ẩm thực cũng lại hòa trộn và giao lưu với nhau, tạo ra những món ăn mang bản sắc riêng của Peru.

Chifa là một ví dụ về sự kết hợp giữa ẩm thực Peru truyền thống với Trung Quốc. Bên cạnh đó, mỗi một vùng trên đất nước Peru lại mang những nét đặc sắc khác nhau về ẩm thực.

Tại Peru, các loại cây lương thực chính là ngô và khoai tây. Cây khoai tây được cho rằng có nguồn gốc xuất xứ từ Peru[22]. Hiện nay tại Peru có trên 4.000 loại khoai tây khác nhau và trụ sở của Trung tâm Khoai tây Quốc tế cũng được đặt tại thủ đô Lima của nước này.

Ngoài ra, Peru cũng trồng nhiều loại thực phẩm khác như cà chua, lạc, hoa quả… Bờ biển Peru nổi tiếng về sự trù phú hải sản.

Một trong những món ăn tiêu biểu nhất cho ẩm thực Peru là món ceviche. Món ăn này gồm các loại hải sản như tôm hoặc cá được ướp với nước chanh. Ceviche được ăn kèm với ngô luộc đã tách hạt, khoai lang luộc cắt lát, vài miếng ớt ” Rocoto”- một loại ớt giống như ớt Đà Lạt nhưng rất cay, và không thể thiếu hai loại rau thơm đi kèm là mùi ta và mùi tây.

Ngoài ra còn phải kể đến một số món ăn quen thuộc khác như món súp thịt được nấu trong một hốc đá dưới đất pachamanca, hay món thịt xiên nướng anticuchos.

Thể thao

Bóng đá là bộ môn thể thao phổ biến nhất tại Peru. Nước này đã từng 4 lần có mặt tại vòng chung kết World Cup vào các năm 1930, 1970, 1978 và 1982. Bên cạnh đó, Peru cũng từng 2 lần giành chức vô địch Copa America.

Phần lớn người dân Peru thường theo dõi các trận đấu bóng đá qua truyền hình. Một trong những huyền thoại bóng đá lớn của Peru là cầu thủ Teófilo Cubillas, người từng ghi tới 10 bàn thắng tại các vòng chung kết World Cup.

Bên cạnh đó, nhiều môn thể thao khác cũng rất được yêu thích tại Peru là taekwondo, bóng chuyền, lướt sóng, đua thuyền buồm, tennis.

Theo Wikipedia